El lenguaje de esta pieza teatral es es algo soez, donde parte de la
gracia está en el mal hablar de sus personajes. Lo ponemos aquí para
ejemplificar el uso del yopará paraguayo. Por esto mismo, no brindamos su
traducción, para no destruir el sentido y la gracia originales de la obra.
Las palabras que deben leerse como en español (acentuación y sonido
de las letras) están en negro, y las que deben leerse como guaraní en rojo
oscuro. Usamos la cursiva para denotar una palabra mal pronunciada, mal
construida, o un hispanismo innecesario.
Esta notación (distinción de colores y uso de cursiva) es mera y
exclusivamente para fines didácticos. Por favor, que no se piense que
pretendemos corregir al gran Julio Correa.
Tercer acto
Al levantarse el telón, Ña Luisa está barriendo.
Epifania — (Entrando por foro) Reitypei jeýma piko
mama,
nderepytu'úi voi niko sapy'amínte jepe.
Ña Luisa — Ñamba'apo va'erâ che memby, ñande ápe
jakaru, ñañemonde ave pe Karai rupi... ivaiete jaikorei pýri ajeno.
Epifania — Ha'e niko ndoipotái ñamba'apo,
nde
reipota'ÿguinte niko ndoguerúi sirvienta.
Mitâ'i — Ku iporâitéva, manterei niko Juan
upe hógape ahecha.
Epifania — (Con tristeza y suspirando) Ay che Dios.
Ña Luisa — (Entrando con los líos de ropa) Néi che
memby, memoriaite mante nde sýpe.
Mitâ'i — (Con pena) Reiete anga aju. (Sale)
Ña Luisa — Kóa la Juan ao.
Epifania — Karai Eulogio aónte che ajohéita. (Se
enjuga los ojos con la punta de la bata)
Ña Luisa —(Furiosa) Ne'ate'ÿ, neretîri...
naikotevêi nde rehe, á§a che ajohéine. (Sale con gran revuelo de faldas,
después de tomar los líos de ropa)
Epifania — (Desesperada) Rei voíko jarovia pe
kuimba'e ñe'ê. (Tomando un diario de sobre la mesa, lo mira, lo estruja
con
las manos y lo tira, pisoteándolo). Á§a reikuaáne,
á§a reikuaáne... una promesa
de fúrbo paraguayo ndaje... iporâitépa la ipromesa, oho aipo morena'i rógape
nosêvéi upégui. (Levantando el diario del suelo, alisándolo conla mano y fijándose
en el papel) Aichîjára anga atrozaite
voi niko ra'e chugui ko ijajúra.
Eulogio — (Fijándose en el diario) Ava pio
omyacha'î
kóva ko diario ...
Epifania — Pelóta rehe memetére oñe'ê,
ndacha'eveiete voi la pelotéro rehe.
Eulogio — Pee kuña niko tekotevê pedipara la
pelotérogui... nunca napemendái va'erâ pelotéro rehe... hetaikoe opyvoi
la pelotéro... a lo meno umi
primérape oha'âva.
Epifania — Ndacha'eveiete la pelóta oha'âvare.
Eulogio — Ni Juan rehe?
Epifania — Upéa enteroitégui ijargelve.
Eulogio — Naijargeletéi niko,
ijargelmírô jepe... mitâ porâ niko, ni
ndaika'uiri mba'eve niko... pero la
menarâ ndovaléi,
pelotero ojepokuaaitereí la kóare. (Hace como que da un puntapié)
Epifania — Ha hembirekóre pio pyvoíta.
Eulogio — Ndereikuaái niko nde mba'épa la
pelóta
ojapo... opombotarovaite voi niko.
Eulogio — Chera'ârôna tamombe'upa ndéve... oke hína,
ha ohecha iképe ochutárô peteî penal ha opyvoi hembireko
canillare... Omopête voi.
Epifania — E'a, Hesu anga.
Eulogio — Mba'etekópa remenda nde ave la
pelotéro
rehe, ha ohecha iképe ochutárô ha ojopy jopy ndéve umi patada... (Con falsa
risa) Emendami katu la pelotéro rehe, revy'áaata...
opêne ne canilla ha
mba'e, emendamína... Ndaivaíri ku pe menda, remenda kuaánte va'erâ a préva
umi ojaprováma va'ekuére ... por ejemplo
umi... omendáma va'ekuére.
Epifania — Ndaipotaiete omendáva.
Eulogio — Nachentendéi niko... omendáva iviúdova
rehe... pe viúdoko...
Ña Luisa — (Entrando, amable) Rejúma niko ra'e
Karai
Eulogio. (A Epifania) Nde tereho eru chupe ko izapatilla,
oîne okápe...
Epifania — (Saliendo) Mamoite piko.
Ña Luisa — Ñasênguévo pe okê ypýpe. (A Eulogio,
cariñosa) Nemombyry'aiete va'erâ niko nde sáko, eipe'ána
Karai.
Eulogio — (Sacándose el saco) Chemombyry'ái
nungáko
añete.
Ña Luisa — Eguapýna tahekýi ndéve ne botín
nde pýgui, emombytu'u anga nde py. (Eulogio se sienta y hace ademán de sacarse
los botines. Ña Luisa, amable) Tahekýi ndéve che. (Le saca los zapatos.
Mientras, Eulogio la mira con cariño) Opytu'u porâ ndéve nde py ko'á§a,
ajépa Karai Eulogio. (Eulogio, avergonzado y disimulando el placer que siente,
queda cortado, sospechando que Epifania lo viera)
Epifania — (Que entra ya con las zapatillas) Kóina ápe
la nde zapatilla (Eulogio se dirige hacia el lateral derecho).
Ña Luisa — (Alcanzándolo con la voz) Oime pe nde
ao
apytépe ne camisilla, heta rosa mosqueta amoî nde
ao apytépe Karai Eulogio.
Ramírez — Nahániri... nerehendúi pio uje'i
ohasávo he'irô chéve... Güen día Karai Ramírez... Opoko
hatâ ko ipy'áre pe ha'e va'ekue chupe kosináme.
Eulogio — (Enérgico) Anivéke reikeve che
kosináme. (Entra por el foro Juan con dos hombres que traen una máquina
de coser).
Eulogio — (Alegre) Ha Juan, nde
mante va'erâ voi niko... Rerúma katu ñande máquina. (Llamando)
Ña Luísa, Ña Luísa...
Juan — Karai Komisário arahámarô ae oñentregá...
Ramírez — Ajépa hova'atâ.
Eulogio — Oje'énte, oje'énteko umícha.
(Se fija, todo amartelado, en Ña Luisa, que aparece por foro. Mirando indignado
a Ramírez) Terehóke águi ha anivéke reju.
Ramírez — (Mirando, enamorado, a Ña Luisa) Adió prenda...
Eulogio — (Hecho una furia) Ainupáta.
(Hace el ademán de seguir a Ramírez y Ña Luisa lo contiene)
Ña Luisa — (Atajando a Eulogio) Anína,
anína, Karai Eulogio.
Eulogio — (Pasando un billete a los changadores) Peñomboja'o
hese... (Los changadores toman sus pagas y salen mirando lúbricos a Ña
Luisa. Eulogio, fijándose) Mba'e tiko señora... oma'e
aguara niko nde rehe arriéro vai.
Ña Luisa — (Saliendo) Vaichánte ku ndéve...
Ava pio ijaguaráta §uaimíre.
Juan — Nde Karai Eulogio, komisário
niko oipota rehomi... oime niko oguerahauka komisariápe ku Pántape...
Eulogio — (Saliendo por izquierda) Tañemonde
mandi katu ha taha a§aite.
Juan — (A Efipania, que entra por foro) Mba'e
pio nembohova asyete reína... Mba'e pio oime mba'e hína.
Epifania — (De mal modo) Che aikuaa...
Juan — Anína upéicha che áma...
Epifania — (Saliendo, enojada, por lateral derecho) Che
áma, che áma... ko mba'e rova'atâite asy...
Juan — (La sigue y se contiene al ver a Ramírez que asoma por foro)
Mba'e tiko Ramírez. He'íma
niko ndéve óga jára reho ha§ua ha reime gueteri reína ko'ápe.
Ramírez — (Asustado) Okañýko che hegui che
talonário.
Juan — (Fijándose) Ndaipóri niko ápe.
Ramírez — (Palpándose los bolsillos) Ápe,
ápe niko hína ra'e ha che ndajuhúi. Mba'éicha pio upéa?
Juan — Néi, aipóna rejuhúma... tereho, ani
nderecha Karai Eulogio.
Ramírez — (Sacando un lápiz) Mba'e
número reha'âta.
Juan — Néi, eguata tereho...
Ramírez — Ha el 23 a la fija chamígo...
Eulogio — (Vestido de calle) Ajopypaitéta pe
arriérondie...
Juan — Tekotevê hi'aremi ojepytu'u ha§ua pe
mondahágui...
Ña Luisa — (Por foro) Péina ko oikotevêva
nde rehe, Karai Ulóhio.
Eulogio — Máva piko?
Ña Luisa — Ku kuña oiko va'ekue ko'ápe.
Eulogio — Eréna chupe naimeiha...
Nañemongetaséiko mondahándie. (Ña Luisa se retira después de mirar
con rencor a Juan)
Eulogio — Néi, ere chupe toike...
Juan — (Desapareciendo por lateral derecho) Águie
tajapysakami hese.
Eulogio — Aníkena neandútei. (A Juan,
que asomó) Péina oúma, eike. (Juan se escabulle)
Sotera — Por Dió Karai Ulóhio...
Chéko apúrope aju aína ne rendápe.
Eulogio — Apúrope añete reju, ajeve ni
nachemomaiteíri reikévo. Ndijáiri jáiri che pohe nderekéi va'ekue.
(Ña Luisa escucha a hurtadillas)
Sotera — Ikatu voi reke, rei ja'éta
mba'eve... rei ja'éta aipo de este aguas no me he de comer. (Ña
Luisa desaparece, haciendo un gesto de desprecio)
Sotera — Ipochy la doña... Hakate'ÿ
nunga nde rehe pe ne rembireko nunga.
Eulogio — (Furioso) Péa pe kuñakaraíko
ndaha'éi umíchagua, ha ndaha'éi umicharâ oikóva tamombe'u ndéve... Ha nde ni
avavéichagua ndikatúi he'i hese mba'eve ivaíva.
Sotera — Oje'éguinteko che ha'e...
Eulogio — Ijapu he'íva ndéve umíva.
Sotera — Ndarovia guasúi jepéko che.
(Cambiando de tono) Ndaiporiete voi niko anga hese laostirami va'erâ la kuimba'e ipýri, iséko pe
kuñakarai imorte trabebulósi niko... pe
oguatárô niko oñeñandu porâ pe ikangue opararâ ohóvo... ha'ete ku tranguái,
oguatárômante jahechakuaa máva henonde ha hapykue...
nahumbýi voi niko, ha ijargel.
Eulogio — (Enojadísimo) Ijuky ha iseñora
katu tamombe'u ndéve... ere ere va'erâ ha tereho águi.
Sotera — Anína ndepochy Karai Ulóhio, che
karai de mi corazón.
Eulogio — Ere ere va'erâ ha tereho.
Sotera — Ajumíko nde rendápe Karai
Ulóhio... pe karia'y niko preso oî hína.
Eulogio — (Cortándole) Ha reipota aha
apoi'uka chugui.
Sotera — (Resuelta) Aipota rejopy hendie
ikatukue entéro katu... to hasa cárcepe
ha to'oytaite upépe... aju ha§ua nendie Karai Ulóhio.
Eulogio — (Admirado) Nde reju ha§ua ápe piko
ere.
Sotera — (Salamera) Isípue Karai Ulóhio, no se vamo estorbar nadie nosotro, revy'a
va'erâ chendie Karai Ulóhio, yo e mujer cariñoso.
Juan — (Tomándola del brazo al tiempo que entra) Mba'e
tiko che tupasÿ nembopochy... anína upéicha che áma che kambami.
Epifania — Ne kambami niko ku kamba §uai§ui
rehoha jepi.
Juan — (Con cariño) Che piko mamo aha nga'u.
Epifania — Nde pio reimo'â che ndaikuaái,
chéko aikuaapa.
Juan — Anína upéicha che kambami.
Epifania — (Cerrando la puerta al tiempo que va a entrar Juan) Ndacha'éi
nde rehe.
Juan — (Con enojo) Néi, mba'e pio che ha'éta
ndéve, ahánte va'erâ ija'éva che rehe rendápe... (Inicia el mutis
hacia foro)
Epifania — (Asomando la cabeza por la puerta) Ha
ohótako añete pe kuña'i argelete
rendápe.
Juan — Nanda'e véima niko che rehe.
Epifania — Ndacha'éi aína ha'e niko kurínte
che.
Juan — (Cariñoso) Mba'ére piko upéicha,
mba'e pio reikuaa che hegui ivaietéva.
Epifania — Heta mba'e.
Juan — Ava pio che moî vai ndéve... eréna
chéve mávapa tapyvoipa hese.
Epifania — Rehechaitépa ndajapuiha pe heíva
chéve Karai Eulogio.
Juan — (Con extrañeza) Karai Eulogio pio
che moî vai.
Epifania — Nandemoî vaíri, omombe'únte niko
chéve aipo hatâ infelí pepyvoi peê pelotéro,
ha péina ndete ere rehotaha repyvoi ku mitâ'íre.
Juan — Ndetarova piko nde... mávi
mitâ'íre pio che ha'e apyvoítaha.
Epifania — Ha ku mitâ'i Ña Huana'i memby
rehe, ha'e niko omombe'u chéve aipo neresêiveha aipo morena'i rógagui.
Juan — Ijapu mitâ'i... ndahávai upépe.
Epifania — (Poniéndose en jarras) Che pio
reimo'â ndaikuaapái.. mama niko pe ne kamisa pyti'águi oipe'a ha§ua ku mba'e
pyta ojepo piropa anga.
Juan — Mba'e mba'e pyta piko ere reína.
Epifania — Ha ku mba'e pyta omoîva umi kuña
hembe kuérare.
Juan — (Avergonzado) Mba'échapo upéa
ona che rehe.
Epifania — He'i voi niko mamíta...
ko'á§agua kuña niko oho sinehápe ha osêma upégui ijuru pukupa
oporojurupyteségui...
Juan — (Riendo) Ivýra niko pe nde sy...
Epifania — (Irónica) Ivyraitéko ha'e...
Juan — Iñe'êrei niko...
Epifania — Che pio ndahechái amo
Parque Caballérope (mostrando) kóicha
peteî karia'y peteî señorita (besando a Juan) déle que déle.
(Don Eulogio aparece por foro, mira consternado la escena y avanza)
Epifania — (Dejando a Juan y dirigiéndose a Eulogio) Peichaitéko
ojapo...
Eulogio — (Muy disgustado) Kóa ivaieterei...
ndikatúi péicha opyta... Nde Juan, remendáta ko
mitâkuñáre... Mba'épa oje'éne che rehe ko che rógape ojekuaárô âicha
oikoha, ha hi'ári che sánto kuéra rovake...
Juan — Ndaipóriko mba'eve ivaíva ore
apytépe.
Eulogio — (Cruzándose de brazos, irónico) Iporâiterei
ahecha, mba'e neporâva ko pejapóva... Igúto múndope.
(Cambiando de tono) Igúto peême, chéve ahániri...
Juan — (Conciliador) Ndaupe reimo'âvaiko,
Karai Eulogio.
Eulogio — (Enérgico) Ekirirî... kóa ndopyta
mo'âi kóicha. (A Epifania) Ha ndépako ere chéve
va'ekue ndereipohaiha mitârusu.
Epifania — Ko Juan niko ndaha'evéima
mitârusu, ikaria'ypáma niko...
Eulogio — (A Ña Luisa, que entra en ese momento) Tekotevê
reikuaa ko'ápe iokóva Ña Luísa.
Ña Luisa — (Amartelada) E'a che Dió, umía
pio ñaporandúva nga'u máva rovake... ko che Ulóhio...
Eulogio — (Contento hasta casi llorar) Upéicha
ere chéve, Ulóhio, Ulóhio, nde Ulóhiorô ymáguie aikose Ña Luísa, Ña
Luisíta. (Hace el ademán de darle un abrazo cuando cae rápido el
telón)