El lenguaje de esta pieza teatral es es algo soez, donde parte de la
gracia está en el mal hablar de sus personajes. Lo ponemos aquí para
ejemplificar el uso del yopará paraguayo. Por esto mismo, no brindamos su
traducción, para no destruir el sentido y la gracia originales de la obra.
Las palabras que deben leerse como en español (acentuación y sonido
de las letras) están en negro, y las que deben leerse como guaraní en rojo
oscuro. Usamos la cursiva para denotar una palabra mal pronunciada, mal
construida, o un hispanismo innecesario.
Esta notación (distinción de colores y uso de cursiva) es mera y
exclusivamente para fines didácticos. Por favor, que no se piense que
pretendemos corregir al gran Julio Correa.
Segundo acto
Es la misma decoración del acto anterior. Al levantarse el telón, Eulogio
está tomando mate junto a un braserito.
Sotera — (Entrando por lateral derecho del acto, toda
emperifollada y llevando un canasto al brazo) Hetaitéma niko rekay'u... Ne
reimo'âi piko nde ryepa pe ka'aitágui.
Eulogio — (Levantando
lentamente la cabeza) Tove ta'u, marave ndoikói.
Sotera — (De mal modo) Re
kay'u karaiete reína.
Eulogio — Chéko karaí, ha karaícha akay'u
va'erâ... Térâ pio che ni ko ytakúrima ndaikatui ha'u...
Sotera — (Fijándose hacia el lateral derecho) Cháke
Pánta, ipirevai hína, ha upéicha jave ha'e nombopukutei voi oporokutu ha§ua.
Eulogio — (Intimidado) Che niko mba'eve nda'éi (Toma
el brasero y lo saca por la puerta del foro).
Panta — (Entrando por
derecha con un ojo en compota) Ne'íra pio rejerure ichupe?.
Sotera — Nahániri. (Eulogio
cruza la escena cabizbajo y entra por lateral derecho)
Panta — (Fijándose en Eulogio que en ese momento
desaparece por izquierda) Güen día (enojado) che piko ake nde pohéi ajeve nereñe'êi che ári rehasávo.
Eulogio — (Desde adentro) Nacherendúinte,
güen día ha'éma kuri.
Sotera — (Entrando tras
Eulogio) So'o repyrâ pio nereme'e mo'âi?.
Panta — (Fijándose en el mitâ'i que entra por foro) Mba'e pio
reikotevê mitâ'i.
Sotera — (Saliendo) Cincuentaite ko o me'ê chéve pe
karai tuja rakate'ÿ. (Desesperada) Ha mba'e ajapóta ko cincuenta
rehe, ko che turcope voi ame'ê va'erâ treinta. (Al mita'i)
Mba'e jeýmaiko
reipota ápe nde mitâ'i tavyron?
Mitâ'i — Ajúnte niko Karai Ulóhio ao ky'a
piáari.
Sotera — (Áspera) Ipirevai, oke hína... eju upéi.
(Por foro aparece Ña Luisa. Tiene unos cuarenta años, viste modestamente y es
bien parecida a una que no usa ningún afeite)
Sotera — (Alegre) Nde, ko Ña Luisa niko oumi ra'e.
Panta — (Entrando por
derecha) Evy'ákena, Ña Luisa.
Ña Luisa — Epena'ÿ che rehe Karai Panta... (A
Sotera) Aikotevêmi niko Karai Eulogio rehe.
Arúko chupe iplatami oipuruka
va'ekue chéve.
Sotera — (Disimulando su alegría) Aichijáranga
don Ulóhio, ndokeietéko pyhare, imandu'a Ña Metéria
amirÿire. Heta orembojahe'o... (Secándose un ojo y luego otro) Ore mante ku chupe
§uarâ.
Ña Luisa — He'ê che ama upéicha, upéichaite.
He'ê
(Cambiando de tono) Eremína chupe aruha aína iplata.
Sotera — Namombayséi, ndokeiete ko pyhare el
prove.
Ña Luisa — Tajúna ko'êrô
mba'e hendápe, aipóna niko neremombayséi.
Sotera — Helikádo múndope, ni
tû kuare ndahelikado véi
chugui. Ore mante ku roiko
heseve. Pe iplata jepe ku oheja rei rei pérupi ha
ori roiko va'erâ rombyaty chupe.
Ña Luisa — Mba'égui piko name'êi ndéve kóa reme'êmi
ha§ua ichupe. (Le pasa cuatro billetes de cien pesos)
(Panta ve esta escena, al asomarse; se frota alegre las
manos y se escabulle)
Sotera — (Tomando el dinero con avidez) Néi, tame'êmi katu chupe. (Fijándose en el chico que la estaba observando)
Tereho nde rógape mitâ'i, nde sy oikotevêmane nde rehe hína.
Mitâ'i — (Extrañado) Ha
la ao?.
Sotera — (Amenazando) Néi eguata tereho ko'águi jahecha (A Ña Luisa)
Ape ou guiéko péicha... Ko'á§a voi hetaikoe tembiapó
oî che ári. (Furiosa) Nde mitâ'i oti'ÿ, nacherendúi pako ra'e.
Mitâ'i — (Saliendo)
Mba'e piko péa.... che pio jagua mba'e.
Sotera — (Subiendo de punto su enojo) Ndaikuaáiko che
mba'éichapa rupípa oúva maymáro ápe ndohovéi, ndaipóri pio
hembiaporâ hóga
kuérape.
Eulogio — Aikuaaségui niko aporandu... Mamo piko pe
raha che rembireko maquinakuemi?.
Sotera — (Encarándose con
Eulogio) Roñongatu... Ojapo vai nde rehe.
Eulogio — Mba'e rehe anga
piko ojapo vaíta che rehe.
Sotera — Rema'ê máquina rehe ha nemandu'a nerembirekóre ha nde triste...
nderevy'ai... che rohayhu ha Pánta ave, ha ore
roipota revy'a. (Saliendo por el foro) Evy'ákena karaí
Ulóhio, che aháta plázape. (Eulogio se sienta y está un momento en actitud de pensativa
tristeza).
Panta — (Por derecha, palmeando la espalda de Eulogio)
Mba'e pie rekarkulami Karai Ulóhio,
karai niko hína nde...
Eulogio — (Mirando fijamente
a Panta) Anivéna reha'â la billar, kuimba'e.
Panta — Aha'â kuaa múndope.
Eulogio — Chéve naikuéntai
reha'â.
Panta — Epara che pero'y ikuénta ha§ua ndéve.
Eulogio — Ndachegustai re
ha'â.
Panta — Ndevýro nde karai
tuja.
Eulogio — Ndachevýroi... reganárô jepe che aperdé
katuete.
Panta — Nde pio ipahápe ne tarováma...
Eulogio — (Con pena) Pe billar reha'â
hápeko remoapaimba pe che saco mi amigo...
Panta — Añete ere... águi rire aipe'áta jepi. (Se
sienta) Tuicha agolpeá che resa pe billar
rehe.
Eulogio — Rehechápa naikuentaiha la billar
Panta — (Jactancioso) Peteî tekove niko che reka hína
pyhare ha sapy'ánte pénchahágui ndajejokovéi ha agua hi'ári. Ajopy
chupe peteî tapu'a ve'ÿ. (Mostrando) Péicha
ajayvýrô hi'ari ambota che
resa pe billar rehe.
Eulogio — (Admirado) Mba'épe pio reinupa...
Panta — Tereho primero auxiliope eporandu chupe...
Oñe'evérônte
ko oñe'e va'erâ upéa... sei, siete, ócho cotilla rupi ansumi ra'e chugui. Añandu porâ crack
pe ikangue ipu ku'ipávo. Jaiko nga'u ñande oñondie... Sapy'a
nga'u re ñemboargelse por ejemplo chendie
térâ Sotérandie por ejemplo
(Mostrando). Ha añemoî porâ péicha ndéve árupi peteî.
Eulogio — (Aterrado) Ani, anína.
Panta — Ani rekyhyje, noronupa mo'âi... ahechukánte
niko ndéve, karaí Ulogio.
Eulogio — (Todo tembloroso) Ani rehechauka...
chéko chesevo'i chamígo...
Eulogio — (Afligidísimo) Areko... kóina la cien...
Panta — (Tomando el dinero y palmoteando a Eulogio) Ha
Karai Ulóhio, kuimba'éko nde... ndaipóri chíki che rovake he'i va'erâ
ndéve... Ainupa va'erâ campanaicha hembe guýrupi iñe'e vaiva ndéve.
(Saliendo) Chéko ne capanga, chéko ne capanga chamígo.
Eulogio — (Dirigíendose a su nicho) Marâ pio pe vale
aipórô, mamo pio oime la pende rayo, umi mba'asyeta... pe
parálisi infantil
ha pe gieble pueperal piko ndaikatúi pe
aprevechami ko arriéro rehe. (Mirando
al cielo) Metéria, che señora, reiméva yvápe, emombe'umína chéve el
Todopoderosope ko oje japóva che rehe. Pe arriéro ha pe kuña niko, Metéria...
Ramírez — (Entrando) Mba'e pio don Eulogio
o§uahê ndéve.
Eulogio — (Desesperado) Amanóta, chepy'aropúta.
Ramírez — Anína rembyasy mba'eve. Areko peteî
pálpito
a la fija.
Eulogio — Otra cosa ko chéve chejukáta.
Ramírez — Reperdé pio rulétape.
Eulogio — Mba'e ruléta pio che aha'âva.
Ramírez — Iporâ che pálpite. Ahecha che képe
mbarakaja...
Eulogio — (Enojado) Ha chéve pio ou ni oho
la
mbarakaja rehecháva nde képe.
Ramírez — Eha'arôna tamombe'u ndéve.
Eulogio — (Desesperado) Ndaikuaaséiko che umi
mba'e, chéko che py'a ropútama, chejukátama ko umi mokôi, pe kuña ha
ku kuimba'e bárbaro oikóva ko ógape.
Ramírez — Ha la mbarakaja che képe
ahecháva opo sapy'a.
Eulogio — (Impaciente) Ndaikuaaséi ha'éma
niko ndéve.
Ramírez — Ha opo la mbarakaja pe Pánta rováre ha
oikarâimbaite.
Eulogio — (Interesado) Oikarâi pio añete rehecha.
Ramírez — Oikarâimba, ha upéi katu opo pe kuña kyra
ajúri.
Eulogio — (Entusiasmado) Ha oisu'upaite voi.
Ramírez — (Sentencioso) Moikôivéva pe ojukaite.
Eulogio — (Contentísimo) Ho'o... mbarakaja'i
chamígo.
(Con tristeza) Nde mante rehecha nde képe umi mba'e porâ.
Ramírez — Iporâko hína kóa.
Eulogio — Mba'e piko iporâta... Chéve ko mba'evéma
ndaipóri iporâva.
Ramírez — Eñatendéna ... Mbarakaja siete
vida.
Eulogio — Ha piko mba'e chéve upéva?
Ramírez — Ha reinterpretá va'erâ niko. Kóa sueño
porfético.
Eulogio — Mba'e pio ou ni oho chéve upéa.
Ramírez — Mbarakaja siete vida, el siete
arriéro, ha pe
kuña mokôi, do, siete y do setenta y do.
Eulogio — Nantendei, nantendei.
Ramírez — Siete ha'e do setenta y
do a la cabeza, ndaikatúi rejavývo.
Mitâ'i — Ku Ña Sotéra niko he'i chéve aipo nde
rasyha uje'i ajúrô nde ao ojejohei va'erâ piári.
Eulogio — Ijapu, che ndacherasýi. (Saliendo
izquierda) Taha taru ndéve che ao ojohéi va'erâ chéve nde sy.
Ramírez — Ha reho pio escuélape.
Mitâ'i — Yma ndahavéi.
Ramírez — Mba'eha pio che ra'y.
Mitâ'i — Ipochy mama.
Ramírez — Ndovaléi, ndovaléi ipochy... ere nde sýpe:
chemondo escuélape ta lee kuaa chedeprovécho
ha§ua ndéve ha che retâme.
(Con aire doctoral) La itrución es la juente de la sabidurías y la
sabidurías
e la juente de la itrución.
Mitâ'i — Marâ pio la ahase
la escuélape la itruciónrâ.
Á§a cuartelpe ajapóne la
itrución. Umi a la deré ha media
güel umía
niko che aikuaa porâ.
Ramírez — Ere nde sýpe tanemoingue ekuélape...
Mitâ'i — Do pésoko cada día nunga ojerure oréve
la
ore maetra aipo caja ecolarpe
§uarâ. Ha cinco peso'ÿre ndajarúi hína ñande
libreta. Mboriahu ku la cinco ndoguereko
meméi.
Eulogio — (Entrando y pasando un lio de ropas al mitâ'i) Kóina che ra'y.
Mitâ'i — Mamítako hasykatu ha ojoheiukáta Ña
Luísa membypýke. (Eulogio separa unos calzoncillos y le entrega la ropa al
Mitâ'i)
Mitâ'i — (Inicia el mutis y se vuelve) Havô
repyrâpa
ndaraha mo'âi. Térâpa ajerurénte Ña Sotérape. Ña Luísa niko ome'ê
ichupe cuatrociento peso odebéva ndéve.
Chupénte ajeruréta.
Eulogio — Néi che ra'y tereho... (Mitâ'i inicia
mutis)
Ramírez — (Tomando el calzoncillo que dejara apartado
don Eulogio) Kóana eme'e avei. (Se dirige hacia donde salió el
Mitâ'i)
Eulogio — (Atajando a Ramírez de un brazo) Qué bárbaro che...
Ramírez — (Golpeándose la frente) Ha
Ramírez'i.
Aikuaáma rejapo va'erâ, rejelibrá ha§ua ichugui.
Eulogio — Ndaipóri ipu'aka va'erâ hese.
Más de mil
quiniento repy tataindýma amyendy che sánto kuérape, ha ndohóinte, ha ndoho
mo'âi voínte. Ha ipu'akamíva umi che santo. Pe che tupasÿ aloméno
ipu'aka. Naikotevêi voi cafiapirina rehe che rasýro. Ipu'aka.
Ramírez — Oime ipu'akavéva.
Eulogio — Naimo'âi ipu'akave che santo kuéragui
(mostrando) ávako santoite hína. Ha hi'ári oipytyvô chupe
kuéra Metéria.
Ramírez — Ipu'akave.
Eulogio — Mba'e pio aipo ipu'akavéva. Mba'e
sánto piko.
Juan — (Después de saludar) Amba'apo Karai
Eulogio,
ha asê che mba'apo hágui ha aha va'erâ añentrená.
Ramírez — Reha'â porâite niko kueheambue. Nde memete
niko remoingue la gol.
Eulogio — (Entusiasmado) Ndéiko pelotéro
aipórô.
Juan — Aha'â regularmíjeku. Pe domingo
guié ahasa primérape.
Ramírez — Oha'â porâ chamígo, ha'ete pe
Aurélio. Nderehechái voi la upe gol omoingérô ipópe. Ha
hatâikoe oinupa la omakaneasévape. Ha'ete voi la Aurélio.
Juan — Ava pio he'i peême umía. Ndovaléi marave ha
hi'ári hesangy. Heta ainupa pyhare.
Eulogio — Anichéne ichupe. Ndarovia va'erâi niko
kuimba'e nde pohýiva ha ikyse porâ.
Juan — (Mostrando el cuchillo que trae envuelto en un
papel) Kóina ápe la ikyse, ainupa, amohasê soro ha aipe'a ichugui.
Eulogio — (Asombrado) Añete piko ere. Chéko akyhyje
aryryi ichugui... Oñemomba'ete voi ko che róga rehe. Ha pe kuñataî che
mongyhyjeve. Michî añe'éta ha he'i chéve: ekirirî, ipirevai hína, ndejukaiténe.
Ndaikatúi amosê ko'águi. Oñembosarái che rehe.
Juan — Marâ piko reru nde rógape umichagua tekove.
Eulogio — Ojapóta mante niko ojaposéva... Che niko
akyhyje chugui... ha'erô ichupe oho ha§ua niko chenupâtaha, ha oinupa
va'ekue ha'ejeko angarillape mante ma ojeraraha... ipohýi ko...
Juan — Nendiénte ko upéa péicha ... che hegui o
kyhyje.
Eulogio — (Suplicante) Emosêmína chéve
águi, che juka potámako.
Juan — Nde niko
Eulogio nde
rógagui re mosê va'erâpe remosê va'erâ.
Ramírez — Ipohýi etereíko pe kuimba'e.
Eulogio — Ha tuicha ikyse... Mba'e anga pio
che ajapóta... opoko jepi niko pe ikysére ha he'i chéve cada ipirevai
mantéko.
Eguatána ehecha omoingérô che ryepýpe ha ombo jepoyvy che rye apytépe.
(Temblando) Che moakânunduro'ypa aveíko, mba'e pio che ajapóta.
Juan — Che amosêne águi reipotáro, jaguáicha
amosêne
reipotáro.
Ramírez — Emosêmína kuimba'e sinvergüenza...
chéjeko chejéta noha'âséi voi chendie la kinéla, chejéta
voi chendie la kinéla, chejétajeko che.
Eulogio — Upéa jepe niko ndajapúi... pero
emosêmína
chéve ikatúrô. Che kuerái
chugui.
Ramírez
— Ohóvove Juan ko'águi niko ou
jeý va'erâ... ha ñenupâ ojapo va'erâ nde rehe.
Juan — Pántako nonupâi avavépe, kuéve ahesa jokapa,
ainupâ che ra'ýicha ha tereho águi.
Sotera — (Enojada) Ndéiko ogajára...
Juan — Ko karai, ko óga jára na pende potavéi.
Eulogio — Chekuerái pende hegui, ha reme'êta chéve
pe plata ome'ê va'ekue ndéve chéve §uara Ña Luísa.
Ramírez — Ha upéa
Eulogio reha'âta al 72 a la
cabeza.
Eulogio — (Con enojo) Jajehejamína nde hegui. (A
Sotera) Mamo oime che plata.
Sotera — Ndarekoiete che aipo plata.
Juan — Aipo plata ome'e va'ekue ndéve Ña Luisa.
Eulogio — Ku mitâ'i rovake ome'ê ndéve.
Sotera — Ha nde pio rerovia mitâ'i ñe'ê.
Juan — (Enérgico) Eme'ê ha tereho.
Sotera —(Enojadísima) Ne pio óga jára che
mosê ha§ua, térâ pio nemba'e mba'e.
Juan — (Avanzando hacia Sotera) Ahechaukáta ndéve
mba'épa che. (Le arranca la cartera de la mano, la abre y le pasa unos
billetes a don Eulogio). Ha águi rehónte va'erâ, ha pya'e ave...
Térâpa
ahenói una comisario?.
Eulogio —(Saliendo por lateral) Taha taru chupe ikachiváche.
Juan — (Con autoridad) Tereho Rramíre eremi chéve
Karai Komisáriope tomboumi chéve peteî agente. (A Sotera) Ha pe
máquina peraha
va'ekue ave...
Sotera — (Apuradísima) Upéa niko roguerúta, roguerúta,
marâiko komisário rehenoiukáta, aháta voi niko.
Eulogio — Kóina ápe ehupi ko nde baúlmi ne
akâ'ári,
ha tereho... (Le pone el baúl sobre la cabeza. A Juan) Pe icatre
eikemi eru
chupe.
Juan — (Saliendo por lateral) Ymáma remombytu'u
va'erâ ko'ávagui che renói rire.
Sotera — (Fijándose en Panta, que aparece por foro) Ñanemosêko
Pánta.
Panta — (Avanzando con aire de matón) Mba'e pio nde
karai tuja, oremosê mba'épa reína rojokapa ha§ua sopápope, térâpa ajopy ndéve
cinco puñaladami, mba'e ere jahecha.
Sotera — (Recobrándose) Reikuaamíta nde karai tuja
mba'éichapa reporotratá va'erâ. (Juan, bajando el catre, pone la mano
sobre el hombro de Panta. Panta lo mira y queda tartamudeando.)
Juan — (Señalando el catre) Ehupi péa nde apére, ha
pya'éke ave tereho.
Panta — (Ya con el catre sobre el hombro) Karai
Eulogio, chamígo, ko che rohayhueteíva.
Eulogio —(Enérgico) Tereho katu he'íma ndéve.
Panta —(Saliendo) Ahátama voínte niko che, jaha
Sotéra.
(Salen)
Eulogio — (Entusiasmado) Repytáta ápe che ra'y chendie.
Juan — Ndikatúi, chéko amba'apo va'erâ.
Eulogio — Natekotevêi remba'apo, eju ápe che róga
kuéra arquilénte rehóne jepi recobrámi chéve... Che niko ndaipóri che
gente ápe, che ra'ýrô reikóta, che ra'ýicha rohayhúta... nde pu'aka Juan,
nde
pu'aka. (Le estrecha la mano) ho mitâ'i cerro, (Mirando hacia el nicho)
pende
hegui jepe ipu'akave.