Ñembyahýi tuicha mba'e (káso)

El hambre es cosa seria (narración)

Mombe'uha: Derlys Fernández Narrador: Derlys Fernández[1]
   Aikoteê ningo kuri amboguata che rymba kuéra ajogua ramo va'ekue che ñúmeve, ndamombyrýiva upégui. Ambyaty che rembirapicha kuéra upe tembiapo §uarâ, ha sapukáipe rosê tapépe.    Necesitaba arrear el ganado recién comprado hasta mi campo, que no quedaba lejos de allí. Reuní al personal para el trabajo, y a los gritos nos pusimos en camino.
   Ro§uahe rire, rombyaty che rymba ambue kuéra ndive roipohano ha§ua, korápe. Ore reta rupi, roikopa kuarahy oike mboyvemi.    Luego de haber llegado, los reunimos con los otros animales para vacunarlos, en el corral. Como éramos muchos, terminamos poco antes de entrar el sol.
   O§uahéramo pytumby, rojahupa rire, roñembyatypa ropytu'u ha§ua, ha roñemongeta mba'éichapa rohasa kuri upe árape. Upéichante avei, rokaseá ojehu va'ekue oréve, rombohasa ha§ua ára pukamírehe, ñemoko'íme. Upe pyharépe ro'y porâ kuri, upéare rojo'apa rojepe'e tatajerére.    Al atardecer, después del baño, nos juntamos todos a descansar, y conversamos de cómo pasamos el día. Asimismo, comentábamos de sucesos pasados, para pasar el tiempo con bromas, entre algunos tragos. Esa noche hacía frío, y por eso estábamos encimados alrededor del fogón.
   Oî ra'e ore apytépe peteî che rembirapicha, Kali, ivare'a karia'ýva, ha oikuaaséma rupive mba'étapa ore karupyhare, ohóje omaña ñemi mba'épa oî hína tataypýpe... ha upépe ohecha ndaje ra'e ojejapoha vori vori. Ore kóva ndoroikuaái kuri upérô.    Había sido que uno de mis empleados, Carlos, ya tenía mucha hambre, y como quería saber qué se hacía para la cena, fue a husmear qué había en la cocina... y vio entonces que se estaba haciendo vorí-vorí[2]. Nosotros no lo sabíamos entonces.
   Roñehenoipámaramo rokaru ha§ua, roho roguapypa ore hi'upy renondépe, ha katu Kali opyta ijapykápe, upe oî haguépe. Heta ningo rohenói chupe, ha ndouséiramo ha'e, roimo'a kuri ndokaruseiha, ha roñembyesarai chugui.    Cuando nos llamaron a la comida, fuimos todos a sentarnos frente a los platos, pero Carlos quedó en su asiento, donde estaba. Le llamamos repetidamente, pero como venía, creímos que no quería comer, y lo olvidamos.
   Upe tembi'u heterei kuri, upépe roî haguéicha (rokaru va'ekue) roime oñondive. Kali katu ñamo'a noñangekóiva, ha rohopa roñeno roke ha§ua.    La cena estaba deliciosa, en eso todos (los que comimos) estuvimos de acuerdo. Carlos no parecía alterarse, y fuimos todos a acostarnos para dormir.
   Upémaramo Kali omombe'u oréve mba'érepa ha'e ndokarúi: Omaña ñemi rupi karu mboyve, ohecha ndaje machu ndorekoiha ijyva asu, ha ijakatúa rupive ombuapu'a umi vori vorirâ upe ikámare. Jepéro ha'e iñembyahýi kuri, ndo'u mo'âi asy upéva.    Fue entonces que Carlos nos reveló porqué no había comido: Al espiar un rato antes, descubrió que la cocinera no tenía el brazo izquierdo, y con su diestra preparaba las bolitas del vorí-vorí amasando contra su pecho. Por más hambre que él tenía, no era capaz de comer tal cosa.
   Ko'ê rupi, apáyramo, ahendu sapy'a kuña oga jára, ore machu upe pyhare ambuépe, oja'o iménape hína, ha'e ndoñangarekói haguére vaicha peteî mba'e che ndaikuaáiva.    Al amanecer, cuando desperté, oí que la dueña de casa, nuestra cocinera de la noche anterior, estaba increpando a su marido, por algo que parecía él debía haber cuidado.
   Apu'â meme ha aha aporandu mba'épa oikóva hína. Upe kuñakarai omombe'u chéve ha'e hasyha tevipytâsêgui, ha orekoha itypy'a rapo ha'e oguapyha hi'ári hikóni kuarahy osêramo, ha iména oîméne ohejaha ohupi'ÿre upe ipohâ, ha oimeneha jagua ho'u raka'e.    Me levanté y fui a preguntar qué estaba sucediendo. La señora me contó que ella sufría de hemorroides, y que tenía un cuajo sobre el cual siempre se sentaba al amanecer,[3] y que su marido debió dejarlo sin alzarlo, y que posiblemente el perro lo había comido.
   Ndaikatúi háicha che ambyatyrô upe tekope'ÿ, ajevy che irû nguéra ndive ha amombe'u ichupe kuéra oiko va'ekue ore machu ha iména rehe.    Como no podía resolver el problema, volví junto a mi gente y les comenté lo que había sucedido con nuestra cocinera y su marido.
   Ha upémaramo Kali omombe'u oréve ha'e ojapo va'ekue: Ha'e ndo'uséi haguéicha upe vori vori oñembuapu'a va'ekue ore machu kámare, oñeno ra'e ho'u'ÿre mba'eve, ha ndaikatúi ndaje oke vare'águi... ha upéramo, ore rokepa rire, omboka'ê tatápe upe typy'a rapo ojuhu va'ekue osaingo ogahojágui, ha ho'úje ha'e hi'añoite.    Y fue entonces que Carlos nos confesó lo siguiente: Como él no quería comer el vorí-vorí que fue abollado por el pecho de la cocinera, se acostó sin comer nada, pero no pudo dormir del hambre... y entonces, cuando ya todos dormíamos, asó al fogón el cuajo que encontró colgado del techo, y se sirvió él mismo.


[1] El Dr. Derlys Fernández Chaves es cirujano de Yuty, dpto. de Caazapá, Paraguay. El suceso lo narró en guaraní en forma oral.

[2] El vorí-vorí (a veces escrito como borí-borí), una comida tradicional paraguaya, consiste en una sopa (caldo) con pequeñas albóndigas de maíz, de alrededor de 1 cm de diámetro.

[3] El cuajo es uno de los estómagos de la vaca. En la medicina popular, la hemorroides se combate entibiando el cuajo y sentándose encima por algunos minutos al día.

Redactado por Manuel F. Fernández - © www.guaranirenda.com - 2002

Péva mboyvegua - Página anterior Péva riregua - Página siguiente

Inicio ] Historia ] Fonología ] Gramática ] Antología ] Dichos ] Fotografías ] Enlaces ] Autores ]