Heñóivo Táva Guasu
(ñe'êpoty)
|
Al nacer la Ciudad (poesía)
|
Apohára: Gumersindo Ayala Aquino |
Autor: Gumersindo Ayala Aquino |
|
|
O§uahêje yga guasúpe
ha oja y rembe'ýpe,
ha oguejy ñande yvýpe
aipo Juan de Salazar,
ha upérô Karoarasa
ohuvaitîje torýpe,
hatâite jepopyhýpe
ha ijurúpe ipuka. |
Cuentan que llegó en un gran barco
y se acercó a la orilla de las aguas,
y bajó a nuestras tierras
un tal Juan de Salazar,
y cuando eso Karoarasá
dicen le dio feliz bienvenida,
con fuerte apretón de manos
y su sonrisa en los labios. |
|
|
Salazar ndaje upérô
he'i Karoarasápe
oñotÿseha ko'ápe
peteî ikurusu,
oîre marangatu
ha y re'ê iporâva,
py'aguapy hesakâva...
ha ipýri mborayhu. |
Dicen que Salazar entonces
le dijo a Karoarasá
que quería plantar aquí
una cruz suya,
por haber bondad
y agua dulce tan linda,
que translucía tranquilidad...
y a sus pies el amor. |
|
|
Karoarasaje he'íma:
marangatúpe pejúrô
py'a ipotîva perúrô
ikatúnte peikutu,
aipo pende kurusu
peê pemomorâitéva,
penendive oikovéva
akóinte penemoirû. |
Karoarasá le respondía:
si vienen con bondad
si límpidas almas traen
ya podéis clavar,
esa vuestra cruz
que tanto queréis alabar,
que sobrevive con vosotros
[y] hasta ahora os acompaña. |
|
|
Ko'â ñe'ê ohendúvo...
Juan de Salazar je vy'ápe
he'íma Karoarasápe:
ahamíta sapy'a...
Juan de Ayolas aheka
ha upe rire ajevýta
ha ko'ápe aguejýta
penendive ropyta. |
Al oír estas palabras...
Juan de Salazar con alegría
le decía a Karoarasá:
permíteme ir un rato...
a buscar a Juan de Ayolas
y luego volveré
y aquí bajaré
a quedarnos con vosotros. |
|
|
Ojevýje ojoysýire
parârâ ha tyapúpe,
ojupi pe yga guasúpe
ha yvatévo ho'yta,
oje'ói ndaje oheka
Kandelária he'ihápe
pe Ayolas oîhápe
jejokuaipy ogueraha. |
Retornó [¿por sus gomas?]
muy ruidosamente,
subió al gran barco
y fueron aguas arriba,
se retiran a buscar
lo que llaman Candelaria
donde está Ayolas
[¿llevado por sus ocupaciones?]. |
|
|
Kandeláriape o§uahêvo
ojuhu ndaje upépe
Ayolas rapykuerépe
Irala mante oî,
Ayolas ndaje ohomi
pe Chiriguáno rekávo
potyjúre ojehekávo...
ha ojerétaje voi. |
Al llegar a Candelaria
dicen que allí encontró
por los caminos de Ayolas
que sólo Irala estaba,
decían que Ayolas fue
a la búsqueda de Chiriguano
rebuscándose [¿por flores maduras?]...
y que luego volverá. |
|
|
Upépemarô Salazar...
ha mayma iñirunguéra,
oîháicha ha'ekuéra,
pe ijygápe ojupi,
ha ko'ýte ohua'î
Karoarasa rendávo,
pytu'urâ ohekávo
ha ipýri, ko'êtî. |
Pues entonces Salazar...
y todos sus compañeros,
así como estaban,
subieron a ese barco,
y aún así acuden
junto a Karoarasá,
buscando descansar
y tras ellos, el amanecer. |
|
|
Ha o§guahê jey ko'ápe
ko ñande y rembe'ýpe,
ha oguejýmarô yvýpe
ipy'a ipiro'y,
ha upépe oipopyhy
kasíke Karoarasápe,
ha mokôive torypápe
ojupe oñakâity. |
Y al llegar de nuevo aquí
a la costa de nuestro río,
y luego de bajar al suelo
su alma se calmó,
y ahí pasó la mano
al cacique Karoarasá,
y ambos jubilosamente
se saludaron mutuamente. |
|
|
Ijatýndaje hese
mayma ñande ypykuéra,
kuñataî iporâvéva
ha ijurúpe pukavy,
maymávaje oñakaity
pytagua momaiteívo,
ha omoî guerochîchîvo
chupekuéra, mba'erepy. |
Dicen que le rodearon
todos nuestros antepasados,
las más bellas señoritas
y con sonrisas en los labios,
todos se agachaban
para saludar al extranjero,
y le daban en agasajo
a ellos, cosas valiosas. |
|
|
Upéguima Salazar...
ha'eñónte oguatávo,
osêndaje ohekávo
yvy iporâveha,
mba'e porâje ohecha
yvy ijojaha'ýva,
ha ka'aty ipotýva...
yvytúre hyakuâ. |
Desde ahí Salazar...
caminando solo,
salió a buscar
las mejores tierras,
dicen que vio algo lindo
unas tierras sin igual,
y yerbales en flor...
que se olían al viento. |
|
|
Yvyape hovyûva...
Paraguay rembe'ýpe
ha yvytu ipiro'ýpe...
tyakuâvu oipeju,
hi'upyrâje ojuhu
kokuére ñasaingohápe,
mamoite oma'êhápe
marangatu oisu'u. |
Terreno verdoso...
a la costa del río Paraguay
y con la frescura del viento...
soplando rico olor,
para su comida encontró
colgándose por la chacra,
adondequiera que mire
masticaba bondad. |
|
|
Salazárje sapukáipe
ohenói iñirunguéra,
ha he'íma chupekuéra...
peñaníke ha peru
maymáva tembiporu
ha jajapo vevépe
ko ára pyharevépe
peteî Óga Guasu. |
Salazar a gritos
llamó a sus compañeros,
y les decía a ellos...
corran y traigan
todas las herramientas
y hagamos al vuelo
esta misma mañana
una Gran Casa. |
|
|
Oikóje ápe ha pépe
ko'â máva iñambuéva
ha ijyke rehe ñandéva
chupekuéra oipytyvô,
karanda'y oñembovo...
ha yvyra apyteréva,
opaite tekotevêva
pya'ete omono'ô. |
Andaban de aquí para allá
estos hombres que se mudaban
y a su lado los nuestros
ayudándoles a ellos,
a rebanar palmeras...
y maderas con núcleo,
todo lo que se necesitaba
rápidamente juntaron. |
|
|
Mba'apo minga guasúpe
pya'ete omopu'âma...
ha ko'ýte ojapopáma
aipo Fuerte he'iha,
óga porâ kakuaa
ijape karanda'ýva,
hu'ykuéra ohasa'ÿva
ñande'ÿva rogarâ. |
El trabajo de ayuda mutua
rápidamente ya levantaba...
y ya mismo terminaban
eso que llamaban Fuerte,
una gran y bella casa
con cercos de palmera,
que las flechas no pueden atravesar
para la casa de los forasteros. |
|
|
Omoîje ijerekuére
verehéke kakuaáva,
tembiapokue iporâva
pe minga rupi ae,
ha upéichaje pya'ete
omo§uahêma hu'âme,
ko yvy pytâ ñe'âme
pe óga ñepyrûngue. |
Pusieron a su alrededor
[¿...?] muy grande,
un trabajo muy bueno
hecho también con ayuda mutua,
y así rápidamente
ya llegaron a la cima,
en medio de estas tierras rojas
esa casa que comenzaron. |
|
|
Kapi'ípe rovyûme...
namombyrýi henondépe,
oikutúndaje upépe
tuichaitéva kurusu,
henondépeje oñesu
ha ñe'ê ikumby'ÿme,
omoñe'ê Tupâsýme...
opakuévo... ka'aru. |
En el pasto verdoso...
no lejos delante de ellos,
dicen que allí plantaron
una cruz muy grande,
se arrodillaron al frente
y hablando sin secretos,
rezaron a la Virgen...
al terminar... la tarde. |
|
|
Mil kiniéntos tréinta i siéte
kínse de agósto ko'ême,
he'i Salazar iñe'ême...
ko'âva ko'â mba'e:
ko'á§a ha tenonde...
ko óga ñamopu'âva,
"Jejapikói Techarâva"
ñanemba'e teete. |
Mil quinientos treinta y siete
al amanecer el 15 de agosto,
dijo Salazar en su idioma...
todas estas cosas:
de aquí en adelante...
esta casa que levantamos,
"Ergido para la Vista" (jejapOkóiva techarâ)
es genuinamente nuestro. |
|
|
He'i avei Salazar...
ipy'a potyjerápe,
jajovasáke ko'ápe
hi'árare Tupâsy,
ha toipo'o ko yvy
ko Tupâsýgui pe héra,
arapýpe iporâvéva...
ko Táva Paraguay. |
También decía Salazar...
con su alma florecida,
santigüémonos aquí
por el día de la Virgen,
y que recoja esta tierra
de esta Virgen su nombre,
el más lindo del universo...
esta Ciudad Asunción. |
|
|
Ha upe guive opytáma
ko Táva, "Tembiecharârô"
Paraguái jeguaka,
naipóriva ijojaha
mamove ambue yvýpe;
ha ñande ko hyepýpe...
vy'a pavê ñaipovâ. |
Y desde esa vez quedó
esta Ciudad, "como para Ejemplo"
adorno de Paraguay,
no habiendo que lo iguale
en ninguna otra tierra;
y nosotros dentro de ella...
gozamos de dicha completa. |
|
|
Kuatrosiéntos tréinta y dos
ro'yhóma ombotývo
péina á§a añakaitývo
ko héra arosapukái,
ha yvytúre amyasâi...
Kuarahy pyahu osêvo,
che retâguápe ha'évo:
ko Táva ndaijojahái. |
Cuatrocientos treinta y dos
primaveras al cumplir
heme aquí al saludar
ese su nombre lo grito,
y por el viento lo esparzo...
al salir el nuevo Sol,
a mis compatriotas digo:
esta Ciudad no tiene igual. |
|
|
Péina á§a jahecháma...
oî ñane renondépe,
oheja tapykuerépe
pe heko ymaguare,
ha oî ñanendive...
ha'e kuñataîtéma,
ha tuicha iñambuéma
ñande Táva porâite. |
Por fin ahora lo vemos...
está frente a nosotros,
dejó por el camino
su carácter de antaño,
y está con nosotros...
ya es toda señorita,
y está muy cambiada
nuestra Ciudad tan bonita. |
|
|
Peteî tapÿi ndaiporivéima...
ñande rogaite meméva,
ha tapekuéra ijapéma
itaykupememe,
ha oguereko ko oñondive
pe y porâ ono'ôva,
jaipokápe ochororóva
ha ogueru vy'apavê. |
Ya no hay un solo rancho...
todos tenemos casas,
y las calles están pavimentadas
todas con asfalto,
y tiene con nosotros
eso que buena agua junta,
que lo derrama al torcerlo
y nos trae dicha plena. |
|
|
Ogatâite tuichaicháva
ijyvate ha iporâva,
yvágape hovayváva...
ombojegua ko Táva,
ha oî pe tesaperâ...
pe tataindy ogue'ÿva,
jaipokápente hendýva
ñasaindýpe omyengovia. |
Grandiosos edificios
que son altos y hermosos,
que miran al cielo...
adornan esta Ciudad,
y están esas luces...
esas velas que no se apagan,
que se encienden al girarlo
[y] reemplazan a la luna. |
|
|
Mba'eyru overapáva
hatîamba pe tapére,
yga guasu y apére
jehecháma ho'yta,
ha tavaygua opaypa...
kuatiáre ojehaíva,
ñe'ê porâita oîva
maymáva omoñe'êmba. |
Vehículos brillantes
chirrian por los caminos,
grandes barcazas por las aguas
ya vemos que flotan,
y los ciudadanos despiertan...
con los periódicos,
que tienen bellas palabras
que todos los leen. |
|
|
Mayma arapýre oîva...
avei jarekopáma
ymaguare oguepáma
ha opu'â ñande Táva,
ha maymáva jaikopa
hendive teko pyahúpe,
ha tuicháva mborayhúpe
ñande, ñañoañuâ. |
Todo lo que hay en el mundo...
también ya lo tenemos
lo de antes se apagaron
y se levanta nuestra Ciudad,
y todos vivimos
con ella con aires nuevos,
y con amor muy grande
nosotros, nos abrazamos. |
|
|
Hetaitéma arapýre
oguyguy ama'êhápe
ha opaitéipi aikohápe
ndajuhúi ijoguaha,
upévare che apyta
che retâ Paraguáipe,
aipovâvo che yvýpe...
che ñe'ê puraheirâ. |
Muchos que por el mundo
se mueven por donde mire
y por todas partes donde viví
no encuentro que lo iguale,
por eso yo me quedo
en mi país Paraguay
a componer en mi tierra...
mi voz para un canto. |
|
|
Ñande yvy ryepýpe...
Tavaguasu, tenondéva,
Paraguái omoakâva
imemby oiko ha§ua
ha ñane retâ ahoja
oikóva ñane ñe'ême,
jaikokuévo pe hi'âme
vy'a pavê ñaipovâ. |
Dentro de nuestra tierra...
gran Ciudad, adelantada,
capital de Paraguay
para que vivan sus hijos
y manta de nuestro país
que vive en nuestro idioma,
al andar por su alma
gozamos completa dicha. |
|
|
Péina á§a jehecháma
óga porâ ijyvatéva...
itágui ijapopyréva
ha hape isÿi asy,
ha oguerekóma pe y
jaipokápe ochororóva
ha mba'eyru okorôrôva
tape rehe osyryry. |
Ahora sí ya vemos
lindas casas que son altas...
hechas de cemento
y sus calles son tan lisas,
y ya tienen esa agua
que al torcer se derrama
y vehículos que roncan
por los caminos se desplazan. |
|
|
Kueheguarégui ko'á§a
tuicha iñambuéma,
ñaipovâ py'aguapy,
opáma jepy'apy
Paraguay pyahu kotýpe
ha ñande ko hyepýpe...
ojupe japukavy. |
Ahora desde ayer
mucho ha cambiado,
disfrutamos tranquilidad,
terminaron las penas
en una habitación de la nueva Asunción
y nosotros aquí adentro...
nos sonreímos mutuamente. |
|
|
Che ñe'ê aikytînguévo...
Tavaguasu momorâvo,
purahéi amoatâvo,
ichupe añakâity:
ko Táva yvotyty
che yvy ombojeguáva,
mombyrýgui herakuâva...
che táva, Paraguay. |
Al cortar mis palabras...
halagando a la gran Ciudad,
al estirar la canción,
ante ella me agacho:
esta Ciudad jardín
que adorna a mi tierra,
cuya fama lejos llega...
mi ciudad, Asunción. |