Heñóivo Táva Guasu (ñe'êpoty)

Al nacer la Ciudad (poesía)

Apohára: Gumersindo Ayala Aquino Autor: Gumersindo Ayala Aquino
   
O§uahêje yga guasúpe
ha oja y rembe'ýpe,
ha oguejy ñande yvýpe
aipo Juan de Salazar,
ha upérô Karoarasa
ohuvaitîje torýpe,
hatâite jepopyhýpe
ha ijurúpe ipuka.
Cuentan que llegó en un gran barco
y se acercó a la orilla de las aguas,
y bajó a nuestras tierras
un tal Juan de Salazar,
y cuando eso Karoarasá
dicen le dio feliz bienvenida,
con fuerte apretón de manos
y su sonrisa en los labios.
   
Salazar ndaje upérô
he'i Karoarasápe
oñotÿseha ko'ápe
peteî ikurusu,
oîre marangatu
ha y re'ê iporâva,
py'aguapy hesakâva...
ha ipýri mborayhu.
Dicen que Salazar entonces
le dijo a Karoarasá
que quería plantar aquí
una cruz suya,
por haber bondad
y agua dulce tan linda,
que translucía tranquilidad...
y a sus pies el amor.
   
Karoarasaje he'íma:
marangatúpe pejúrô
py'a ipotîva perúrô
ikatúnte peikutu,
aipo pende kurusu
peê pemomorâitéva,
penendive oikovéva
akóinte penemoirû.
Karoarasá le respondía:
si vienen con bondad
si límpidas almas traen
ya podéis clavar,
esa vuestra cruz
que tanto queréis alabar,
que sobrevive con vosotros
[y] hasta ahora os acompaña.
   
Ko'â ñe'ê ohendúvo...
Juan de Salazar je vy'ápe
he'íma Karoarasápe:
ahamíta sapy'a...
Juan de Ayolas aheka
ha upe rire ajevýta
ha ko'ápe aguejýta
penendive ropyta.
Al oír estas palabras...
Juan de Salazar con alegría
le decía a Karoarasá:
permíteme ir un rato...
a buscar a Juan de Ayolas
y luego volveré
y aquí bajaré
a quedarnos con vosotros.
   
Ojevýje ojoysýire
parârâ ha tyapúpe,
ojupi pe yga guasúpe
ha yvatévo ho'yta,
oje'ói ndaje oheka
Kandelária he'ihápe
pe Ayolas oîhápe
jejokuaipy ogueraha.
Retornó [¿por sus gomas?]
muy ruidosamente,
subió al gran barco
y fueron aguas arriba,
se retiran a buscar
lo que llaman Candelaria
donde está Ayolas
[¿llevado por sus ocupaciones?].
   
Kandeláriape o§uahêvo
ojuhu ndaje upépe
Ayolas rapykuerépe
Irala mante oî,
Ayolas ndaje ohomi
pe Chiriguáno rekávo
potyjúre ojehekávo...
ha ojerétaje voi.
Al llegar a Candelaria
dicen que allí encontró
por los caminos de Ayolas
que sólo Irala estaba,
decían que Ayolas fue
a la búsqueda de Chiriguano
rebuscándose [¿por flores maduras?]...
y que luego volverá.
   
Upépemarô Salazar...
ha mayma iñirunguéra,
oîháicha ha'ekuéra,
pe ijygápe ojupi,
ha ko'ýte ohua'î
Karoarasa rendávo,
pytu'urâ ohekávo
ha ipýri, ko'êtî.
Pues entonces Salazar...
y todos sus compañeros,
así como estaban,
subieron a ese barco,
y aún así acuden
junto a Karoarasá,
buscando descansar
y tras ellos, el amanecer.
   
Ha o§guahê jey ko'ápe
ko ñande y rembe'ýpe,
ha oguejýmarô yvýpe
ipy'a ipiro'y,
ha upépe oipopyhy
kasíke Karoarasápe,
ha mokôive torypápe
ojupe oñakâity.
Y al llegar de nuevo aquí
a la costa de nuestro río,
y luego de bajar al suelo
su alma se calmó,
y ahí pasó la mano
al cacique Karoarasá,
y ambos jubilosamente
se saludaron mutuamente.
   
Ijatýndaje hese
mayma ñande ypykuéra,
kuñataî iporâvéva
ha ijurúpe pukavy,
maymávaje oñakaity
pytagua momaiteívo,
ha omoî guerochîchîvo
chupekuéra, mba'erepy.
Dicen que le rodearon
todos nuestros antepasados,
las más bellas señoritas
y con sonrisas en los labios,
todos se agachaban
para saludar al extranjero,
y le daban en agasajo
a ellos, cosas valiosas.
   
Upéguima Salazar...
ha'eñónte oguatávo,
osêndaje ohekávo
yvy iporâveha,
mba'e porâje ohecha
yvy ijojaha'ýva,
ha ka'aty ipotýva...
yvytúre hyakuâ.
Desde ahí Salazar...
caminando solo,
salió a buscar
las mejores tierras,
dicen que vio algo lindo
unas tierras sin igual,
y yerbales en flor...
que se olían al viento.
   
Yvyape hovyûva...
Paraguay rembe'ýpe
ha yvytu ipiro'ýpe...
tyakuâvu oipeju,
hi'upyrâje ojuhu
kokuére ñasaingohápe,
mamoite oma'êhápe
marangatu oisu'u.
Terreno verdoso...
a la costa del río Paraguay
y con la frescura del viento...
soplando rico olor,
para su comida encontró
colgándose por la chacra,
adondequiera que mire
masticaba bondad.
   
Salazárje sapukáipe
ohenói iñirunguéra,
ha he'íma chupekuéra...
peñaníke ha peru
maymáva tembiporu
ha jajapo vevépe
ko ára pyharevépe
peteî Óga Guasu.
Salazar a gritos
llamó a sus compañeros,
y les decía a ellos...
corran y traigan
todas las herramientas
y hagamos al vuelo
esta misma mañana
una Gran Casa.
   
Oikóje ápe ha pépe
ko'â máva iñambuéva
ha ijyke rehe ñandéva
chupekuéra oipytyvô,
karanda'y oñembovo...
ha yvyra apyteréva,
opaite tekotevêva
pya'ete omono'ô.
Andaban de aquí para allá
estos hombres que se mudaban
y a su lado los nuestros
ayudándoles a ellos,
a rebanar palmeras...
y maderas con núcleo,
todo lo que se necesitaba
rápidamente juntaron.
   
Mba'apo minga guasúpe
pya'ete omopu'âma...
ha ko'ýte ojapopáma
aipo Fuerte he'iha,
óga porâ kakuaa
ijape karanda'ýva,
hu'ykuéra ohasa'ÿva
ñande'ÿva rogarâ.
El trabajo de ayuda mutua
rápidamente ya levantaba...
y ya mismo terminaban
eso que llamaban Fuerte,
una gran y bella casa
con cercos de palmera,
que las flechas no pueden atravesar
para la casa de los forasteros.
   
Omoîje ijerekuére
verehéke kakuaáva,
tembiapokue iporâva
pe minga rupi ae,
ha upéichaje pya'ete
omo§uahêma hu'âme,
ko yvy pytâ ñe'âme
pe óga ñepyrûngue.
Pusieron a su alrededor
[¿...?] muy grande,
un trabajo muy bueno
hecho también con ayuda mutua,
y así rápidamente
ya llegaron a la cima,
en medio de estas tierras rojas
esa casa que comenzaron.
   
Kapi'ípe rovyûme...
namombyrýi henondépe,
oikutúndaje upépe
tuichaitéva kurusu,
henondépeje oñesu
ha ñe'ê ikumby'ÿme,
omoñe'ê Tupâsýme...
opakuévo... ka'aru.
En el pasto verdoso...
no lejos delante de ellos,
dicen que allí plantaron
una cruz muy grande,
se arrodillaron al frente
y hablando sin secretos,
rezaron a la Virgen...
al terminar... la tarde.
   
Mil kiniéntos tréinta i siéte
kínse de agósto
ko'ême,
he'i Salazar iñe'ême...
ko'âva ko'â mba'e:
ko'á§a ha tenonde...
ko óga ñamopu'âva,
"Jejapikói Techarâva"
ñanemba'e teete.
Mil quinientos treinta y siete
al amanecer el 15 de agosto,
dijo Salazar en su idioma...
todas estas cosas:
de aquí en adelante...
esta casa que levantamos,
"Ergido para la Vista" (jejapOkóiva techarâ)
es genuinamente nuestro.
   
He'i avei Salazar...
ipy'a potyjerápe,
jajovasáke ko'ápe
hi'árare Tupâsy,
ha toipo'o ko yvy
ko Tupâsýgui pe héra,
arapýpe iporâvéva...
ko Táva Paraguay.
También decía Salazar...
con su alma florecida,
santigüémonos aquí
por el día de la Virgen,
y que recoja esta tierra
de esta Virgen su nombre,
el más lindo del universo...
esta Ciudad Asunción.
   
Ha upe guive opytáma
ko Táva, "Tembiecharârô"
Paraguái jeguaka,
naipóriva ijojaha
mamove ambue yvýpe;
ha ñande ko hyepýpe...
vy'a pavê ñaipovâ.
Y desde esa vez quedó
esta Ciudad, "como para Ejemplo"
adorno de Paraguay,
no habiendo que lo iguale
en ninguna otra tierra;
y nosotros dentro de ella...
gozamos de dicha completa.
   
Kuatrosiéntos tréinta y dos
ro'yhóma ombotývo
péina á§a añakaitývo
ko héra arosapukái,
ha yvytúre amyasâi...
Kuarahy pyahu osêvo,
che retâguápe ha'évo:
ko Táva ndaijojahái.
Cuatrocientos treinta y dos
primaveras al cumplir
heme aquí al saludar
ese su nombre lo grito,
y por el viento lo esparzo...
al salir el nuevo Sol,
a mis compatriotas digo:
esta Ciudad no tiene igual.
   
Péina á§a jahecháma...
oî ñane renondépe,
oheja tapykuerépe
pe heko ymaguare,
ha oî ñanendive...
ha'e kuñataîtéma,
ha tuicha iñambuéma
ñande Táva porâite.
Por fin ahora lo vemos...
está frente a nosotros,
dejó por el camino
su carácter de antaño,
y está con nosotros...
ya es toda señorita,
y está muy cambiada
nuestra Ciudad tan bonita.
   
Peteî tapÿi ndaiporivéima...
ñande rogaite meméva,
ha tapekuéra ijapéma
itaykupememe,
ha oguereko ko oñondive
pe y porâ ono'ôva,
jaipokápe ochororóva
ha ogueru vy'apavê.
Ya no hay un solo rancho...
todos tenemos casas,
y las calles están pavimentadas
todas con asfalto,
y tiene con nosotros
eso que buena agua junta,
que lo derrama al torcerlo
y nos trae dicha plena.
   
Ogatâite tuichaicháva
ijyvate ha iporâva,
yvágape hovayváva...
ombojegua ko Táva,
ha oî pe tesaperâ...
pe tataindy ogue'ÿva,
jaipokápente hendýva
ñasaindýpe omyengovia.
Grandiosos edificios
que son altos y hermosos,
que miran al cielo...
adornan esta Ciudad,
y están esas luces...
esas velas que no se apagan,
que se encienden al girarlo
[y] reemplazan a la luna.
   
Mba'eyru overapáva
hatîamba pe tapére,
yga guasu y apére
jehecháma ho'yta,
ha tavaygua opaypa...
kuatiáre ojehaíva,
ñe'ê porâita oîva
maymáva omoñe'êmba.
Vehículos brillantes
chirrian por los caminos,
grandes barcazas por las aguas
ya vemos que flotan,
y los ciudadanos despiertan...
con los periódicos,
que tienen bellas palabras
que todos los leen.
   
Mayma arapýre oîva...
avei jarekopáma
ymaguare oguepáma
ha opu'â ñande Táva,
ha maymáva jaikopa
hendive teko pyahúpe,
ha tuicháva mborayhúpe
ñande, ñañoañuâ.
Todo lo que hay en el mundo...
también ya lo tenemos
lo de antes se apagaron
y se levanta nuestra Ciudad,
y todos vivimos
con ella con aires nuevos,
y con amor muy grande
nosotros, nos abrazamos.
   
Hetaitéma arapýre
oguyguy ama'êhápe
ha opaitéipi aikohápe
ndajuhúi ijoguaha,
upévare che apyta
che retâ Paraguáipe,
aipovâvo che yvýpe...
che ñe'ê puraheirâ.
Muchos que por el mundo
se mueven por donde mire
y por todas partes donde viví
no encuentro que lo iguale,
por eso yo me quedo
en mi país Paraguay
a componer en mi tierra...
mi voz para un canto.
   
Ñande yvy ryepýpe...
Tavaguasu, tenondéva,
Paraguái omoakâva
imemby oiko ha§ua
ha ñane retâ ahoja
oikóva ñane ñe'ême,
jaikokuévo pe hi'âme
vy'a pavê ñaipovâ.
Dentro de nuestra tierra...
gran Ciudad, adelantada,
capital de Paraguay
para que vivan sus hijos
y manta de nuestro país
que vive en nuestro idioma,
al andar por su alma
gozamos completa dicha.
   
Péina á§a jehecháma
óga porâ ijyvatéva...
itágui ijapopyréva
ha hape isÿi asy,
ha oguerekóma pe y
jaipokápe ochororóva
ha mba'eyru okorôrôva
tape rehe osyryry.
Ahora sí ya vemos
lindas casas que son altas...
hechas de cemento
y sus calles son tan lisas,
y ya tienen esa agua
que al torcer se derrama
y vehículos que roncan
por los caminos se desplazan.
   
Kueheguarégui ko'á§a
tuicha iñambuéma,
ñaipovâ py'aguapy,
opáma jepy'apy
Paraguay pyahu kotýpe
ha ñande ko hyepýpe...
ojupe japukavy.
Ahora desde ayer
mucho ha cambiado,
disfrutamos tranquilidad,
terminaron las penas
en una habitación de la nueva Asunción
y nosotros aquí adentro...
nos sonreímos mutuamente.
   
Che ñe'ê aikytînguévo...
Tavaguasu momorâvo,
purahéi amoatâvo,
ichupe añakâity:
ko Táva yvotyty
che yvy ombojeguáva,
mombyrýgui herakuâva...
che táva, Paraguay.
Al cortar mis palabras...
halagando a la gran Ciudad,
al estirar la canción,
ante ella me agacho:
esta Ciudad jardín
que adorna a mi tierra,
cuya fama lejos llega...
mi ciudad, Asunción.


Obs.: La traducción al español, que es literal por cada verso, se brinda con fines didácticos, y para nada poéticos.

Fuente: [MEC3:336-337], que a su vez cita "8/10/1967, ABC Color". 
Traducido al español por Manuel F. Fernández - © www.guaranirenda.com - 2002

Péva mboyvegua - Página anterior Péva riregua - Página siguiente

Inicio ] Historia ] Fonología ] Gramática ] Antología ] Dichos ] Fotografías ] Enlaces ] Autores ]