Ka'i ombotavýrô guare aguarápe (tetâ mba'e mombe'urâ)

De cuando el mono engañó al zorro (cuento popular)

Mombe'uha: Feliciano Acosta Narrador: Feliciano Acosta
   Oiko ndaje Ka'i rasaitéma ombopy'arasy kuñakaraimi peteîme. Ombotyaipa chugui y. Péichaje tapia ojapo hese ko'ê porâ mboyve. Oipy'apy asy chupe.    Dicen que Ka'í como tantas otras veces preocupaba a una señora. Enturbiándole toda el agua. Así lo hacía siempre antes del amanecer. Esto la tenía muy afligida.
– Á§ante ho'ane che poguýpe ha chehaitéma añembohorýta hese –he'ími va'erâ kuñakaraimi. – Algún momento caerá en mis manos y seré yo quien me burle de él –solía decir la señora.
– Ajapóta ta'anga araity kakuaa porâva ha amoîta ykua rembe'ýpe aipohano ha§ua ko tekove chapîme –he'ími pochyvére. – Haré una figura grande de cera y pondré cerca del manantial para castigar a este animal demente –decía cuando más enojada estaba.
   Upeichaje, peteî ko'ê para para jave, Ka'i oñemboja jeýma ohóvo ykuápe oñemotie'ÿ potávo. Ohechávo mba'e hû guasúje oñemboja ijypýpe ha he'i:    Así, una mañana al empezar a amanecer, Ka'í iba acercándose nuevamente al manantial para hacer sus travesuras.  Al ver una sombra negra y grande se acercó y dijo: 
– Ejeí upégui!... – ¡Sal de allí!...
   Nohendúi vaicha chupe ha upéramô hatâve osapukái:    No parecía escucharle y entonces gritó más fuerte:
– Ejeí upégui ha'e ningo ndéve! – ¡Sal de allí te estoy diciendo !
   Nombohováimarô chupe oito'ô chupe peteî saple ha opa'â hese.    Al no contestarle, le propinó un golpe en la nuca y quedó trancada la mano.
– Ndéiko reimo'â chepopeteî mba'e –he'i ha ohovapete karia'y chupe, ipo mokôivéma upépe opa'â. – Acaso pensabas que tenía una sola mano –le dijo y lo abofeteó violentamente, quedando entonces trabadas ambas manos.
– Ndéiko reimo'â ndachepýi mba'e –he'i juku'a kytâi vai ha okua hese. – Acaso creías que no tengo pies –le dijo con voz entrecortada y le dio otro golpe.
   Upépe opyta vaivéma mitâ Ka'i.    Allí quedó peor el pobre Ka'í.
– Nereñembohorýi chéne che rehe –hi'ambu ha opyvoi jey. – No te has de burlar de mi –dijo jadeando y dio otra patada.
   Upépe opyta opóvo ta'anga ku'áre ongyryry.    Allí quedó refunfuñando sujeto por la cintura de la figura.
– Che râiko ndaguerekói akaru haguânte!, roisu'úta, roisu'úta. – ¡Mis dientes no los tengo solo para comer!, te morderé, te morderé.
   Oñembohâimbiti ha oisu'úvo chupe opyta omanórô guáicha. Nomyivéima mitâ Ka'i.    Abrió la boca y al morderlo quedó como muerto. Ya no podía moverse el pobre Ka'í.
   Upe javéje oñemboja kuñakarai ha osapukái Ka'ípe:    En ese momento se acercó la señora y le gritó a Ka'í:
– Ymaite guivéma chemopy'arasy reikóvo... hasy peve re'ami che ñuháme nde, tekove tie'ÿ. – Desde hace tanto tiempo me andas molestando... al fin caíste en mi trampa, individuo maleducado.
   Ka'i oñemomanoite ta'anga araity ári.    Ka'í se hizo el muerto sobre la figura de cera.
– Rei reñembotavy nde, mba'e chavi. Che haitéma añembohorymíta nde rehe ko'á§a –iñe'ê pochy kuñakarai. – En valde te desentiendes, cosa raquítica. Es momento de burlarme yo de ti ahora –le dijo enojada la señora. 
   Omoî Ka'i ijyva guýpe ha oipykúi hóga rape. Oguâhê, oheka tukumbo ha oñapytî Ka'ípe yvyra poguasu óga kupépe oîva rehe.    Puso a Ka'í bajo su brazo y se encaminó a la casa. Llegó, buscó una soga y lo ató por el árbol grueso situado detrás de la casa.
– Epoimíntena chehegui, nachetie'ÿ mo'âvéimako araka'eve. – Suéltame por favor, no seré más travieso nunca.
– Upéva katu ndere'umo'âi mante, che karai. Che haitémahína ko'á§a. – Eso si no será posible, mi señor. Es mi turno ahora.
   Opuka puku hese ha oho oheka ohekáva.    Se rió a carcajadas de él y fue a buscar algo.
   Ojecha vai Ka'i, ombojeko iñakâ yvyráre ha oñembyasy.    Se vio mal Ka'í, recostó la cabeza por el árbol y quedó triste.
– Ko'ápe aikopáma hese. – Aquí ya estoy perdido.
   He'ívo, hesaho sapy'a Aguaráre oñemboja mbegue katúva oúvo hendápe.    Al decirlo, desvió los ojos hacia Aguará quien se acercaba lentamente hacia él.
– Mba'ére piko reî reína péicha, che irû –oporandu Aguara. – ¿Porqué estás así, amigo? –preguntó Aguará.
– Namendaséi haguére –ñe'ê ári ombohovái–. Lechâi niko chemomendase katuete imemby kuñáre, ha che niko, iporâramo jepe imemby kuña, namendaséi gueteri, aiko porâiterei niko che año. Mba'e nde piko neremendaséi, che irû. – Porque no quería casarme –le respondió sobre sus palabras–. La vieja me quiere casar a toda cosa con su hija, y yo, por más que ella sea linda, todavía no quiero casarme, solo vivo muy bien. ¿Tú no querrías casarte, amigo?.
– Amendase, che ningo yma guive hapykuéri aikóva. Mba'e piko ajapo va'erâ –opuka reipa. – Quiero casarme, estoy tras ella hace tiempo. ¿Qué debo hacer? –sonreía tontamente.
– Chejora pya'e aipórô, toromoî che rendaguépe. – Entonces desátame rápido, para que te ponga en mi lugar.
– Oîma, che irû. – Bien, amigo.
   Ojepokyty kyty ha ojorámane ra'e hapichápe. Ka'i, peteî tesapirîme oñapytîsu'u Aguarápe.    Frotándose las manos empezó a desatarlo. Ka'í, en un abrir y cerrar de ojos ató fuertemente a Aguará.
– Á§a ojávo nde yképe ere chupe remendataha, kuñaitéko ne rembirekorâ –he'i chupe ijapysápe ha ogue ka'aguýre. – Cuando se acerque dile que vas a casarte, tu novia es una verdadera mujer –le dijo al oído y se perdió en el bosque.
   Upe riremínte osê oúvo kuñakarai ytaku pupu reheve. Ohechávo chupe Aguara osapukái:    Poco después venía la señora con agua hirviente. Al verle Aguará gritó:
– Amendáta, amendáta ne memby kuñáre. – Me voy a casar, me casaré con tu hija.
– Mba'e remendáta piko nde, tekove tie'ÿ. Kóina ápe he'u kóva. – Qué te vas a casar, sinvergüenza. Aquí tienes esto.
   Charráu!... ohykuavo hese ytaku. Aguara opyta iñakuruchî yvyráre ha Ka'i katu opyta akóinte itie'ÿ.    ¡Charrau!... derramó por él agua caliente. Aguará quedó arrugado al árbol y Ka'í quedó travieso como siempre.
 
Fuente: [ILP1:63-64]. Traducido al español por Julia E. Moreno y Carlos A. Ferreiro - © www.guaranirenda.com - 2002

Péva mboyvegua - Página anterior Péva riregua - Página siguiente

Inicio ] Historia ] Fonología ] Gramática ] Antología ] Dichos ] Fotografías ] Enlaces ] Autores ]